Elżbieta i Andrzej Georgowie przygotowali na Święta Bożego Narodzenia wykład zatytułowany: „Boże Narodzenie w sztuce plastycznej religijnej i sakralnej”, który odbędzie się w trybie z d a l n y m, w ramach spotkań ze sztuką religijną i sakralną w Czytelni Katolickiej w Święto Trzech Króli, w środę dnia 6 stycznia 2021 roku o godzinie 19.00. Do tego czasu osoby zainteresowane będą mogły otrzymać drogą e-mailową, materiały tekstowe i fotograficzne zgromadzone przez wykładowców.

Państwo Georgowie przygotowali materiały na spotkanie. Zapraszamy do lektury:

BOŻE NARODZENIE W SZTUCE PLASTYCZNEJ, RELIGIJNEJ I SAKRALNEJ NA PRZESTRZENI WIEKÓW

Wraz z przyjściem na świat Jezusa wypełniły się starotestamentowe proroctwa zapowiadające nadejście Mesjasza: „Oto Panna pocznie i porodzi Syna i nazwie Go imieniem Emmanuel” (Iz 7,14). Dogmat o wcieleniu, mówiący o tym, że Bóg w osobie Syna Jezusa Chrystusa, wcielił się w postać człowieka, nie tracąc przy tym boskiej natury, jest fundamentem religii chrześcijańskiej. Motyw ikonograficzny w sztuce chrześcijańskiej ukazujący biblijną scenę narodzenia Jezusa Chrystusa, implikuje określone treści teologiczno – dogmatyczne.

Ikonografia cyklu wcielenia obejmuje: zwiastowanie Maryi, Boże Narodzenie, adorację dzieciątka Dzieciątka, pokłon pasterzy i pokłon mędrców – zapowiedź, narodziny i objawienie Boga-Człowieka świata. Co ciekawe, te najważniejsze wydarzenia przez ewangelistów zostały opisane dość powściągliwie. Opis zwiastowania odnajdziemy tylko w Ewangelii Łukasza, o Mędrcach ze wschodu wspomina wyłącznie Ewangelia Mateusza, relacje dotyczące dzieciństwa Jezusa ograniczają się zasadzie do opisu odnalezienia go w świątyni przez Maryję i Józefa.

Kolejne pokolenia artystów podejmujących się zilustrowania wydarzeń z najwcześniejszych lat życia Jezusa inspiracji szukały w Biblii, a także w tekstach apokryficznych (Protoewangelia Jakuba, Ewangelia Dzieciństwa Arabska czy Ormiańska), o wiele barwniej opisujących okoliczności przyjścia na świat Syna Bożego i dopowiadających wątki z jego dzieciństwa. Plastyczne przedstawienia akcentują prawdę o wcieleniu wszechmogącego Boga, który staje się bezbronnym dzieckiem w objęciach ludzkiej matki, potrzebującym opieki Józefa. Temu samemu dziecku hold składa cała ludzka potęga w osobach Mędrców ze Wschodu. Artyści za pomocą języka symbolu i alegorii próbują nieco oswoić niezwykłą prawdę o Bogu, który stał się człowiekiem, i ukazując cud wcielenia, ubierają go w szaty codzienności.

Pierwsze przedstawienia narodzin Chrystusa pojawiły się w sztuce wczesnochrześcijańskiej na Zachodzie, na płaskorzeźbach sarkofagów i w malarstwie katakumb; najważniejszym elementem kompozycji było Dziecię Jezus owinięte w pieluszki, złożone w żłóbku, wól i osioł oraz adorujący pasterze, świadkowie tajemnicy narodzin.

We wczesnych kompozycjach nie ma św. Józefa Oblubieńca, a często też Maryi, natomiast obecni w stajence są wół i osioł. Najdawniejsze kompozycje narodzin Chrystusa z około 325 roku prezentowały typ, który powielano do VI wieku. Scenę umieszczano w otwartej stajence z elementami podpierającymi zadaszenie, uwidoczniają to płaskorzeźby sarkofagów w Museo Pio Cristiano i na Campo Santo Teutonico w Rzymie a także fresk w katakumbach Pryscylli.

W wyniku rozwoju kultu maryjnego, pod koniec IV wieku zostaje wyakcentowania postać Maryi, która po orzeczeniu przez Sobór Efeski prawdy o Jej Bożym macierzyństwie, zajęła w kompozycji miejsce na równi z Jezusem Chrystusem. Od V wieku w przedstawieniach narodzin Chrystusa pojawia się św. Józef Oblubieniec jako cieśla, z piłą w dłoni, często siedzi naprzeciw Maryi. Od VI wieku zyskał stałe miejsce w stajence i ukazywany był w pozycji siedzącej, stojącej i klęczącej. Ten typ przedstawienia realizowano, z pewnymi różnicami, do końca średniowiecza. W ikonografii wschodniej od połowy VI wieku wyróżniają się dwa typy ujęć narodzin Chrystusa: w pierwszym Boża Rodzicielka widnieje na drugim planie, a Dziecię Jezus w centrum obrazu, na planie pierwszym (wariant ten stał się podstawą twórczości w czasie sporów obrazoburczych). Drugi typ ukazuje Maryję leżącą na poduszce lub leżance bliżej Dzieciątka w centrum obrazu, wraz z Nim odbierająca cześć składaną przez mędrców. W bizantyjskiej sztuce kompozycja narodzin Chrystusa (zgodnie z przekazem apokryfowym) zawsze umieszczana była w grocie lub niszy skalnej. W okresie wczesnobizantyjskim pojawiły się nowe motywy towarzyszące scenie; często zamiast pasterzy widnieją dwie akuszerki. Przedstawienia narodzin Chrystusa w okresie poobrazoburczym łączyły powstałe wcześniej typy, ukazując Bożą Rodzicielkę w centrum obrazu, z kompozycją, w której Jezus jest sam na pierwszym planie; Maryja siedzi zwykle obok żłóbka na kamieniu skalnym, podnosi Dziecię lub trzyma Je na kolanach.

W innych wariantach Maryja leży podparta na ramieniu, przyglądając się kąpieli (podkreślającej człowieczeństwo Syna Bożego). W większości przedstawień kąpielą Jezusa zajęte są akuszerki. Często jedna z nich siedzi obok misy i podtrzymuje Dziecię w misie, a druga wlewa do niej wodę. Motyw kąpieli pojawił się już w sztuce wczesnochrześcijańskiej i występował całe średniowiecze ( po 1400 roku znany jest już tylko na północ od Alp).

Chętnie ilustrowano (znane z okresu wczesnobizantyjskiego) przedstawienie tronującej Maryi z Dzieciątkiem, któremu pokłony oddają pastuszkowie i mędrcy. Wschodnie pozabizantyjskie przedstawienia narodzin Chrystusa są spokrewnione z motywami powstałymi w sztuce bizantyjskiej. Głównie prezentują one te same motywy „obrazu zbiorczego”, opisującego historię narodzin Chrystusa. W ikonach ruskich od XVI wieku narracyjne obrazy zostają wzbogacone o kolejne tematy: mędrcy zdążający do Betlejem, rzezi niewiniątek i ucieczki do Egiptu.

Wyjątkowo kompozycje hołdu pasterzy pojawiały się przed XIV wiekiem. W sztuce polskiej temat hołdu pasterzy pojawił się wcześnie, gdyż z II połowy XIII wieku pochodzi fresk w kościele pod wezwaniem św. Jakuba,w Mieronicach koło Wodzisławia, Od XV wieku

w przedstawieniach hołdu pasterzy podkreślano także znaczenie obecności św. Józefa Oblubieńca i pasterzy oraz określono symboliczną treść składanych przez nich darów; przy czym baranek zapowiada ofiarę Chrystusa, kij pasterski (pastorał) symbolizuje jego władzę nad ludzkimi duszami, a piszczałka (flet) sugeruje, iż jego uczniowie będą Go naśladować. Na przykład, po 1500 roku, w warsztacie Wita Stwosza, wykonano kwaterę Tryptyku z Lusiny, która obecnie znajduje się w Muzeum Narodowym w Krakowie, w której pasterze składają dary w postaci baranków, treść zaś dzieła inspirowana jest dodatkowo objawieniami św. Brygidy. Tak więc hołd pasterzy pojawiał się w sztukach plastycznych po Soborze Trydenckim, lecz ewolucja przedstawień prowadziła ku narracyjności i rodzajowości. Tendencję tę zapoczątkował P.P. Rubens, wprowadzając dodatkowo postacie dwóch pasterek do kompozycji z 1604-05 roku, znajdującej się w S. Spirito

w Fermo. Hołd pasterzy stanowił inspirację dla malarzy XVIII wieku i u współczesnych artystów.

Wydaje się, że najwięcej przedstawień w sztuce plastycznej religijnej i sakralnej związanymi z narodzinami Chrystusa stanowią dzieła zatytułowane: Pokłon Trzech Króli (Trzech Magów/Mędrców), i to zarówno w tradycji sztuki wschodniej jak i zachodniej.

Kilka wydarzeń z życia Jezusa, opisanych przez św. Mateusza, zostało zilustrowanych freskami z 1303-1305 roku, Giotta di Bondone, stworzonymi do słynnej padewskiej kaplicy.: Capella degli Scrovegni,

Na pierwszym z tych fresków widzimy moment, kiedy po długiej podróży trzej magowie (w innej tradycji – królowie), „weszli do domu i zobaczyli Dziecię z Matką Jego, Maryją; padli na twarz i oddali Mu pokłon i otworzywszy swe skarby, ofiarowali Mu dary: złoto, kadzidło

i mirrę (Mt 2,11). Giotto usiłuje łączyć dwie tradycje – wschodnią i zachodnią – umieszczając na swoim fresku zarówno górę, w której znajdowała się grota Narodzenia, jak też daszek, nawiązujący do tradycji szopki bożonarodzeniowej. Trzej magowie symbolizują trzy okresy życia człowieka – młodość, wiek dojrzały i starość. Powstały około 1455 roku

Pokłon Trzech Króli, jest też arcydziełem flamandzkiego artysty Rogiera van der Weydena. O wielkiej popularności, jaką się cieszył, świadczyła niezliczona liczba kopii i rycin, które na podstawie jego dzieł wykonywano w Kolonii już w latach 60.XV wieku. Samo przedstawienie powstało tuż po powrocie artysty z podróży do Włoch i chociaż została

w nim zachowana typowa dla malarstwa flamandzkiego skłonność do drobiazgowego oddawania wszelkich szczegółów, to jednak przejawił się również wpływ malarstwa włoskiego, w szczególności widoczny

w monumentalnym ujęciu postaci oraz w naturalnym i swobodnym ich usytuowaniu w przestrzeni. Za szopą malarz ukazał nie tylko rozległy pełen światła krajobraz, na tle którego tu i ówdzie rysowały się ludzkie postacie, lecz także odtworzył, uwzględniając wszelkie detale, panoramę miasta, w której niektórzy krytycy dopatrywali się samej Kolonii.

W zarysie dróg wijących się w dolinie i pośród okolicznych wzgórz kryła się aluzja nie tylko do ukończonej przed chwilą wędrówki Trzech Króli, w których być może malarz sportretował słynnych władców swoich czasów

W prezentacji fotograficznej wykładu znajdzie się kilkaset przedstawień najsławniejszych obrazów, rzeźb i innych form plastycznych, wykonanych, począwszy od pierwszych malowideł ściennych i płaskorzeźb na sarkofagach z okresu wczesnochrześcijańskiego po współczesne ujęcia narodzin Jezusa Chrystusa zarówno w sztuce religijnej, sakralnej, w malarstwie i rzeźbie jak i w sztuce dewocyjnej, na świętych obrazkach i kartach pocztowych. Z wykładu Elżbiety i Andrzeja Georgów będziemy mogli dowiedzieć się o tym, co oznacza:

grota skalna w której umieszczano narodziny Chrystusa, wół i osioł, ofiarowanie Dzieciątku baranków, Jezus jako owoc z Drzewa Jessego, Matka Boża karmiąca, czyli „matka życia, uzdrowicielka ludzkości”,  jasność tryskająca z ciała Dzieciątka – jako „Światłość Prawdziwa”.  nagie leżące na kolanach Maryi Dzieciątko, nawiązujące do Piety, Jezus Chrystus leżący na hostii i wiele innych symboli.

Dowiemy się także o przestawieniach Dzieciątka Jezus w kąpieli, w tym udziału akuszerek, w szczególności akuszerki Salome, o adoracji Dzieciątka Jezus, o świętej rodzinie, o hołdzie pasterzy i jego symbolice.

Wiele przestawień w sztuce plastycznej poświęcono pokłonowi trzech króli. I w tym przypadku omówiona będzie dostępna ikonografia i opisem symboliki postaci i darów, które przynieśli do stajenki.

Narodziny Chrystusa, artyści malarze i rzeźbiarze, bardzo często przedstawiali w scenerii swego kraju, ówczesnej architektury w strojach im współczesnych. W związku z tym, między innymi przedstawimy najmodniejsze ówcześnie w Niderlandach chodaki z klamrą, które malarz namalował na nogach św. Józefa.

Wykład zostanie uzupełniony całą gamą przedstawień narodzin Chrystusa w dewocyjnych obrazkach, kartach świątecznych, rzeźbach, instalacjach szopek bożonarodzeniowych, począwszy od szopek krakowskich, szopek ruchomych, a skończywszy na żywych szopkach. Wiele miejsca poświęcimy, w ujęciu przez wieki, czyli od wczesnego średniowiecza do współczesności, dekoracjom z okazji Świąt Bożego Narodzeniach w kościołach, w przestrzeni publicznej i domach chrześcijańskich. Zachęcamy do czynnego uczestnictwa w z d a l n y m spotkaniu i nadsyłania foto posiadanych obrazków, świątecznych kartek pocztowych, szopek, rzeźb w nich się znajdujących itp. Opublikujemy je w naszych materiałach.

Opracowali Elżbieta i Andrzej Georgowie

 

Kontakt: Andrzej Georg

e-mail: andrzej.georg@gmail.com

telefon: 532 733 990.